کلاستروفوبیا به معنای تنگناهراسی یا ترس از فضای بسته، یکی از انواع رایج فوبیا است. مشابه سایر فوبیاها، شدت کلاستروفوبیا از هر فرد به فرد دیگر متفاوت است. علائم این اختلال ممکن است در اثر حضور در یک اتاق کوچک، انباری، آسانسور، هواپیما، اتاق زیرشیروانی و یا مکان‌های شلوغ و پرازدحام ظاهر شود. همچنین قرار گرفتن در محفظه‌ی دستگاه ام.آر.آی (MRI) و سایر آزمایشات پزشکی مشابه نیز برای مبتلایان به این اختلال سخت و غیرممکن خواهد بود. در این مطلب از مجله اینترنتی لی‌لی‌مگ قصد داریم شما را با علائم و روشهای درمان کلاستروفوبیا یا ترس از مکان‌های بسته آشنا کنیم.
بیماری کلاستروفوبیا چیست؟
کلاستروفوبیا (Claustrophobia) یا تنگناهراسی نوعی اختلال روانی و یکی از انواع فوبیا می‌باشد که با ترسی غیرمنطقی از فضاهای بسته و تنگ همراه است. اگر شما هم در زمان سوار شدن به آسانسور، حرکت با ماشین در بین ترافیک، قدم زدن در محیطهای شلوغ و پرازدحام، سوار شدن به هواپیما، اتوبوس و مترو اضطراب و ترس غیرعادی دارید، احتمالا به بیماری کلاستروفوبیا مبتلا هستید. البته شدت ترس و اضطراب نسبت به محیط بسته در افراد مختلف متفاوت است. اگر اختلال کلاستروفوبیا خفیف باشد، احتمالا با حضور در محیط بسته فقط احساس اضطراب و استرس می‌کنید. اگر اختلال شدیدتر باشد، احتمال ایجاد حملات پانیک یا حملات ترس وجود دارد. در ادامه به بررسی بیشتر علایم و روشهای درمان کلاستروفوبیا می‌پردازیم. پس با ما همراه باشید.
اختلال روانی کلاستروفوبیا چقدر شایع است؟
مطابق آمار سال 2019 حدود 12.5 درصد از بزرگسالان آمریکایی به یکی از انواع فوبیا مبتلا هستند (منبع). در این بین اختلال ترس از فضای بسته در کنار ترس از ارتفاع، ترس از مار یا اوفیدیوفوبیا، ترس از عنکبوت یا آراکنوفوبیا، ترس از سگ یا ساینوفوبیا و ترس از فضای باز یا آگورافوبیا از شایع‌ترین انواع فوبیا در جهان است. به طوری که 2.2 درصد از جمعیت آمریکا از این اختلال رنج می‌برند. همچنین مطابق آمار منتشر شده در سال 2016، بین 5 تا 7 درصد از مردم جهان به بیماری کلاستروفوبیا مبتلا هستند.
جالب است بدانید که بسیاری از افراد مشهور نیز به اختلال کلاستروفوبیا مبتلا بودند. افرادی مثل:
- وودی آلن (Woody Allen) کارگردان، نویسنده و بازیگر آمریکایی
- اما تورمن (Uma Thurman) بازیگر مشهور آمریکایی
- رایان رینولدز (Ryan Reynolds) بازیگر آمریکایی-کانادایی
- جاستین بیبر (Justin Bieber) خواننده مشهور کانادایی
- آدولف هیتلر رهبر حزب نازی آلمان
- ترانه علیدوستی بازیگر مشهور ایرانی
در کنار این افراد می‌توان به برخی از کاراکترهای محبوب سینمایی و سریالی مثل مایکل اسکافیلد در سریال فرار از زندان و رابرت لنگدن در فیلم The Da Vinci Code (رمز داوینچی) اشاره کرد که به اختلال کلاستروفوبیا مبتلا بودند. بنابراین اگر از فضاهای بسته ترس دارد، از بیان این موضوع و مطرح کردن آن با دیگران نترسید. زیرا ترس از بیان کردن ترس نیز خود نوعی از فوبیا است. به علاوه هرچقدر ترس در شما باقی بماند و درمان نشود، گسترش یافته و شدیدتر میشود.
علائم کلاستروفوبیا یا ترس از مکان بسته چیست؟
به طور کلی علایم کلاستروفوبیا به دو دسته علایم هیجانی و علایم جسمانی تقسیم می‌شوند. البته ظهور و شدت این علایم در بین بیماران مختلف متفاوت است. در مجموع می‌توان علایم کلاستروفوبیا را در موارد زیر خلاصه کرد:
- احساس نزدیک شدن دیوارهای محیط و فشرده شدن بین آنها
- تمایل به رفتن به فضاهای باز و فرار از محیط بسته
- احساس گرما و داغ شدن بدن
- عرق کردن
- لرزیدن بدن
- سخت شدن تنفس
- احساس خفگی
- احساس ضعف یا سرگیجه
- زنگ زدن در گوش‌ها
- حالت تهوع
- گیجی و از دست دادن تمرکز
- درد در قفسه سینه
- تپش قلب
- سردرد
- خشک شدن دهان
- احساس نیاز به دستشویی و ادرار کردن
اگر چه به نظر می‌رسد علائم این بیماری زودگذر است، اما حملات تکرارشونده و احساس هراس و اضطراب میتواند باعث بروز استرس‌های مزمن شده و به بدن آسیب برساند. به علاوه در موارد شدیدتر بیمار شروع به انجام کارهای نگران‌کننده‌ای میکند، به گونه‌ای که انگار در یک فضای بسته محبوس شده‌است. در مواردی که شدت کلاستروفوبیا بیشتر است، ممکن است بیمار غش کند، کنترل خود را از دست بدهد یا حتی در موارد خاصی فوت شود.
مبتلایان به تنگنا هراسی در موقعیت ترس چه واکنش‌هایی دارند؟
همانطور که مشخص است، علائم کلاستروفوبیا در افراد مختلف متفاوت است. با این وجود علامت مشترک کلاستروفوبیا در بین تمام بیماران این است که همگی تلاش می‌کنند تا به هر نحوی از موقعیت ترس خود فرار کنند. این موضوع میتواند بر بسیاری از فعالیتهای روزانه تاثیر بگذارد. به طور مثال کسی که از مکان بسته آسانسور می‌ترسد، احتمالا دوست ندارد به خانه‌ی دوستش که در یک برج بلند قرار دارد، برود. زیرا برای این کار باید سوار آسانسور شود!
همچنین حس فرار از ترس باعث بروز واکنش‌های خاصی میشود که عبارتند از:
- ایستادن در کنار خروجی اتاق یا محیط بسته در فضاهای شلوغ
- باز کردن پنجره یا باز گذاشتن در پس از ورود به اتاق یا محیط بسته
- احساس ترس و اضطراب در صورت بسته شدن در اتاق یا محیط
- پرهیز از رانندگی با کمربند ایمنی و یا سوار شدن در هر وسیلهای که کمربند ایمنی دارد
- خودداری از سوار شدن به اتوبوس و مترو
- اجتناب از رفتن به مکان‌های شلوغ مثل کنسرت، مهمانی و یا مراکز خرید
- احساس اضطراب و ترس نسبت به گیر کردن در ترافیک در زمان رانندگی
- استفاده از راه پله به جای آسانسور
ترس از پرواز چه ارتباطی با کلاستروفوبیا دارد؟
اختلال تنگناهراسی زندگی شما را به شدت محدود میکند، باعث میشود بسیاری از چیزها و فعالیتهای مورد علاقهی خود را از دست دهید و از رفتن به بسیاری از مکان‌ها منع شوید. یکی از رایج‌ترین انواع فوبیای فضای بسته، ترس از هواپیما و سایر وسایل نقلیه است. اگر به بیماری ترس از فضای بسته هواپیما مبتلا باشید، در زمان سفر هوایی و محبوس شدن در صندلی، قطعا علایم کلاستروفوبیا به سراغ شما خواهد آمد. البته ممکن است ترس از پرواز به دلیل ترس از ارتفاع باشد که نباید با این بیماری اشتباه گرفته شود. به هر حال در این شرایط استفاده از قطار احتمالا انتخاب بهتری خواهد بود. زیرا در سفر با قطار در صندلی خود فضای بیشتری دارید و میتوانید در راهروهای قطار حرکت کرده و تا حدودی ترس خود از فضای بسته را کنترل کنید. اما به دلیل طولانی بودن سفر، همچنان احتمال ظهور علائم بیماری وجود دارد. مسافرت با خودروی شخصی نیز مزایا و معایب خود را دارد. در این شرایط هر چند در صندلی خود محدود می‌شوید، ولی میتوانید در فواصل دلخواه توقف کرده و از محیط محدود خود خارج شوید. با این وجود ترس از قرار گرفتن در این وضعیت‌ها باعث میشود افرادی که به اختلال کلاستروفوبیا دچار هستند، کمتر تمایل به مسافرت داشته باشند.
علایم کلاستروفوبیا در چه محیط‌هایی ظاهر میشود؟
همانطور که گفته شد، کلاستروفوبیا به معنای ترس از محیط بسته است. در نظر داشته باشید که ممکن است شما فقط از یک محیط بسته‌ی خاص مثل آساسنور بترسید و مشکلی با سایر فضاهای بسته نداشته باشید. به همین جهت می‌توان مکان‌ها و شرایط محرک در فوبیای فضای بسته را در موارد زیر خلاصه کرد:
- اتاق‌های کوچک و بدون پنجره مثل زندان، سونا یا انباری
- مترو و اتوبوس
- آسانسور
- سوار شدن به اتومبیل
- رانندگی در تونل، کارواش یا ترافیک سنگین
- خیابان‌های پرازدحام
- کنسرت و مهمانی‌های شلوغ
- اتاقک MRI
- یونیت دندانپزشکی
علت بیماری کلاستروفوبیا چیست؟
محققان هنوز به علت اصلی اختلال کلاستروفوبیا پی نبرده‌اند. با این وجود می‌توان موارد زیر را به عنوان علت کلاستروفوبیا بیان کرد:
- بیماری کلاستروفوبیا ممکن است ریشه در کودکی فرد و تجربیات بد آن دوره داشته باشد. به طور مثال حبس شدن کودک در انباری، گیر افتادن داخل اتاق، تجربه تلخ افتادن داخل چاه، گم شدن در فضاهای شلوغ و پرازدحام، مشاهده گیر کردن یکی از نزدیکان در جای تنگ و یا دیدن ترس والدین از فضای بسته میتواند زمینه‌ساز اختلال کلاستروفوبیا در آینده باشد.
- بیماری کلاستروفوبیا ممکن است ریشهای تکاملی و ژنتیکی داشته و از یک مکانیزمِ بقا در بین اجداد انسان، به فرد منتقل شده باشد.
- برخی از محققان دلایل فیزیولوژیکی را عامل کلاستروفوبیا می‌دانند. آنها معتقدند بخشی از مغز به نام آمیگدال (Amygdala) که وظیفه‌ی کنترل ترس را دارد، در برخی از افراد کوچکتر است. این موضوع سبب میشود تا این افراد ترس بیشتری را در زندگی تجربه کرده و احتمال ایجاد کلاستروفوبیا در آنها بیشتر باشد.
راه تشخیص کلاستروفوبیا یا تنگناهراسی چیست؟
ترس از فضای بسته همواره دلیلی بر فوبیا نیست. به همین جهت اگر نسبت به برخی محیطهای بسته ترس دارید، باید به روانشناس مراجعه کنید تا جنس این ترس مشخص شود. زیرا ممکن است این پدیده تنها یک ترس ساده در شما باشد. مشابه سایر فوبیاها، معیارهای خاصی برای تشخیص بیماری کلاستروفوبیا وجود دارد. برای نمونه:
- ترس شدید و غیرمنطقی از محیطهای بسته مانع از اجرای فعالیتهای عادی شود.
- فرد برای پرهیز از قرار گرفتن در محیطهای بسته، تلاش مشخصی انجام دهد. مثلا به جای آسانسور، از راه پله استفاده کند.
- قبل از قرار گرفتن در محیط بسته، فرد نسبت به آن اضطراب داشته باشد.
- ترس فرد نسبت به مکان بسته کاملا غیرمنطقی است و هیچ تناسبی بین میزان ترس و خطر ناشی از مکان بسته وجود ندارد.
- علایم کلاستروفوبیا برای 6 ماه یا بیشتر ادامه داشته باشد.
- علایم فرد با سایر اختلال‌های روانی مثل اختلال وسواسی ـ جبری (OCD) یا اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) قابل توجیه نباشد.
روش های درمان کلاستروفوبیا چیست؟
روشهای مختلفی برای درمان کلاستروفوبیا وجود دارد که بسته به شخص و شدت علائم بیماری از آن استفاده میشود. در مجموع روشهای درمان ترس از فضای بسته عبارتند از:
درمان کلاستروفوبیا با درمان رفتاری شناختی
رفتار درمانی شناختی (CBT) معمولا اولین و موفق‌ترین انتخاب برای درمان ترس از فضای بسته در موارد خفیف است. این روش در واقع نوعی گفتار درمانی محسوب میشود که در آن درمانگر روشهای کنترل کردن و غلبه بر ترس و اضطراب را به بیمار آموزش می‌دهد. بیمار با فراگیری این تکنیک‌ها رفته رفته میتواند بر ترس غیرمنطقی خود نسبت به فضاهای بسته غلبه کرده و با ترس خود روبرو شود (منبع). درمان با این روش معمولا به حداقل 20 جلسه برای دستیابی به نتایج مطلوب نیاز دارد.
درمان ترس از فضای بسته با مواجهه درمانی
مواجهه درمانی یکی دیگر از روشهای متدوال برای درمان انواع فوبیا است. در این روش بیمار پس از یادگیری آموزش‌های لازم به کمک روش درمانی قبل، باید با ترس خود روبرو شود. تکنیک مواجهه سازی برای درمان کلاستروفوبیا معمولا به دو روش روش حساسیت زدایی منظم و روش غرقه سازی صورت می‌گیرد.
در روش حساسیت زدایی منظم، درمانگر مراحلی را برای بیمار طراحی میکند. در این مراحل شدت عامل محرک اضطراب و ترس رفته رفته افزایش می‌یابد تا در مرحله نهایی بیمار با شدیدترین ترس خود روبرو شود. این روش برای درمان ترس از آسانسور بسیار موثر است. در این شرایط ابتدا و در مرحله اول بیمار به همراه درمانگر برای چند دقیقه در مقابل آسانسور ثابت می‌ایستد و به این شکل با ترس خود روبرو میشود. این آزمایش آنقدر تکرار میشود تا بیمار بر ترس خود در این حالت غلبه کند. در مرحله دوم بیمار به همراه درمانگر داخل آسانسور ثابت و با در باز می‌ایستد تا ترس را یک مرحله شدیدتر تجربه کند. این آزمایش هم چندین مرتبه تکرار میشود تا بیمار بر ترس خود غلبه کند. در مرحله بعد بیمار به همراه درمانگر با آسانسور در طبقات جابجا میشود. پس از موفقیت در این آزمایش نوبت به مرحله نهایی درمان می‌رسد. در این مرحله بیمار باید به تنهایی سوار آسانسور شده و در طبقات جابجا شود.
علاوه بر روش فوق، تکنیک دیگری به نام روش غرقه سازی وجود دارد که در آن بیمار به سرعت و در یک مرحله با شدیدترین ترس خود روبرو میشود. در این حالت معمولا بیمار مبتلا به کلاستروفوبیا در یک محیط بسته و تنگ قرار می‌گیرد. او باید به کمک آموزش‌هایی که از قبل فراگرفته است، بر ترس خود در این شرایط غلبه کند.
درمان کلاستروفوبیا با واقعیت مجازی
روش مواجهه سازی در همه موارد جواب نمی‌دهد. زیرا در برخی از موارد بیمار به دلیل ترس شدید تمایلی به روش مواجهه درمانی ندارد. به علاوه در برخی از موارد مثل ترس از تونل یا ترس از دستگاه MRI امکان طراحی آزمایش مناسب وجود ندارد. برای رفع این مشکل، تکنولوژی واقعیت مجازی به کمک علم روانشناسی آمده است. در این روش یک محیط مجازی (مثلا محیط دستگاه MRI) به کمک کامپیوتر شبیه سازی میشود. سپس بیمار به کمک عینک مخصوص واقعیت مجازی وارد این محیط شده و با ترس خود روبرو میشود. در طول آزمایش درمانگر در کنار بیمار حضور دارد، وضعیت او را ارزیابی کرده و توصیه‌هایی را برای کنترل ترس و اضطراب به او می‌گوید. با واقعیت مجازی به راحتی می‌توان هر محیطی را شبیه سازی کرد و به همین جهت این روش هیچ یک از محدودیت‌های روش مواجهه درمانی را ندارد. به علاوه تمایل بیمار به درمان با واقعیت بیشتر از مواجهه درمانی است. زیرا او در این روش در واقعیت با ترس روبرو نمی‌شود. معمولا تعداد جلسات درمان با این روش زیاد نیست و به حداکثر هشت جلسه در طول یک ماه محدود میشود.
درمان کلاستروفوبیا با تمرینات تنفسی
در زمان مواجه شدن با فضای بسته و حملات ترس ناشی از آن، سطح اکسیژن در مغز کاهش یافته و در نتیجه علایم فوبیا مثل تنگی نفس، کاهش تمرکز و سرگیجه ظاهر میشود. تنفس صحیح یکی از روشهای تن‌آرامی است که در این شرایط کمک زیادی به شما میکند. به همین منظور بسیاری از درمانگران در طول جلسات مشاوره‌ای تلاش می‌کنند تا روش‌ها و تمرینات تنفسی را به بیمار بیاموزند تا او بتواند با تنفس صحیح در شرایط اضطراری و در زمان روبرو شدن با ترس، علایم فوبیا را دور کرده و آرامش را به بدن و ذهن برگرداند. بهترین روش تنفس برای کاهش اضطراب به این صورت است که ابتدا عمل دم برای 4 ثانیه صورت گیرد. سپس نفس برای 4 ثانیه حبس شده و بعد عمل بازدم برای 4 ثانیه انجام گیرد. 10 مرتبه تکرار این روش در زمان ترس تاثیر زیادی در کاهش علایم کلاستروفوبیا دارد.
درمان ترس از فضای بسته با مدیتیشن و مدیریت اضطراب
تمرینات مدیتیشن باعث افزایش تمرکز و آرامش بدن شده و توانایی شما را برای کنترل ذهن افزایش می‌دهد. بنابراین با استفاده از این روش‌ها میتوانید در زمان روبرو شدن با ترس به راحتی تمرکز را حفظ کرده و بر ترس غیرمنطقی از فضای بسته و علائم فوبیا مثل تپش قلب و تعریق غلبه کنید. به علاوه نرمش‌های مدیتیشن سطح هورمون‌های بدن را کاهش می‌دهد و در نتیجه از واکنش‌های فوری به عامل ترس جلوگیری میکند.
درمان کلاستروفوبیا با روش آروماتراپی
آروماتراپی یا رایحه‌درمانی یکی از روشهای طب گیاهی است که برای درمان بسیاری از بیماری‌ها کاربرد دارد. در این روش روغن‌های گیاهی و آرام‌بخش مثل روغن اسطوخودوس در وان آب ریخته شده و بیمار پس از دراز کشیدن در آن، بدن را ماساژ می‌دهد. استفاده از روغن‌های معطر باعث تحریک حس بویایی و تاثیر بر عملکرد مغز میشود. در نتیجه این فرآیند توانایی فرد برای کنترل ذهن و آرامش بدن در مواجهه با عامل ترس افزایش می‌یابد.
درمان ترس از فضای بسته با هیپنوتیزم
در برخی از موارد ممکن است از هیپنوتیزم برای درمان کلاستروفوبیا استفاده شود. در این روش ذهن بیمار روی یک شی خاص متمرکز شده و هوشیاری ذهن نسبت به سایر عوامل محیطی کاهش می‌یابد. در این شرایط دسترسی درمانگر به ناخودآگاه بیمار آسان‌تر است و او به راحتی میتواند به کمک تلقین، ترس بیمار نسبت به مکان‌های بسته را کمتر کند.
درمان دارویی فوبیا فضای بسته
در کنار سایر روشهای درمانی، پزشک یا درمانگر ممکن است دارو ضد اضطراب یا دارو ضد افسردگی تجویز کرده تا به کمک آن علائم بیماری کلاستروفوبیا را کنترل کند. داروهای ضد اضطراب با دوز پایین، احتمالا گزینهای مناسب برای بیمارانی است که قصد مسافرت دارند. در این شرایط فرد باید به دقت دوز داروها و دستورالعمل استفاده را مطالعه کرده و مصرف دارو را چند روز قبل از مسافرت آغاز کند. در نظر داشته باشید که مصرف داروها فقط علایم و نشانه‌های کلاستروفوبیا را کنترل کرده و یک روش قطعی برای درمان آن محسوب نمی‌شوند. به علاوه بیشتر این داروها عوارض جانبی دارند. به همین دلیل بهتر است به جای مصرف دارو از سایر روش‌ها برای درمان قطعی کلاستروفوبیا استفاده کنید.
توصیه‌هایی برای درمان کلاستروفوبیا در کودکان و بزرگسالان
برای غلبه بر فوبیای فضای بسته نباید از آن فرار کنید. بهترین روش برای درمان این اختلال، روبرو شدن با ترس و تلاش برای غلبه بر آن است. در همین راستا برای مقابله با علایم کلاستروفوبیا در زمان روبرو شدن با ترس به توصیه‌های زیر توجه کنید:
- چند نفس آرام و عمیق کشیده و تعداد نفس‌ها را بشمارید.
- به یک خاطره خوشایند فکر کنید تا ذهن منحرف شود.
- از 1000 تا یک را به صورت معکوس بشمارید تا ذهن منحرف شود.
- به خود تلقین کنید که ترستان غیرمنطقی و غیرواقعی است.
- به خود تلقین کنید که علایم ترس موقتی است و اگر یک دقیقه تحمل کنم، از بین می‌رود. تکرار این تمرین باعث کاهش مدت زمان حملات ترس خواهد شد.
- از ترس خود خجالت نکشید و از اطرافیان کمک بخواهید.
- به افرادی نگاه کنید که بدون هیچ ترسی در موقعیت ترس شما قرار می‌گیرند. این تمرین برای درمان کلاستروفوبیا در کودکان بسیار موثر است.
برای کسب اطلاعات بیشتر درباره درمان بیماری ترس از فضای بسته، شما را به دیدن ویدئوی زیر دعوت می‌کنیم:
توصیه پایانی درباره درمان بیماری کلاستروفوبیا
همه ما ممکن است در طول زندگی از چیزی بترسیم. این یک واکنش طبیعی است. اما در صورتی که این ترس را به حال خود بگذاریم و به آن غلبه نکنیم، به فوبیا تبدیل میشود. بنابراین اگر از فضای بسته ترس دارید، خیلی سریع به دنبال راهی برای درمان آن باشید. در غیر این صورت ترس شما گسترش یافته و به فوبیا تبدیل خواهد شد. در این مقاله تلاش کردیم تا روشهای درمان کلاستروفوبیا را بیان کنیم. در پایان منتظر نظرها و سوال‌های شما درباره این اختلال هستیم.